خط غبار چیست؟

هنر خوشنویسی از جمله جذاب ترین و پرطرفدار ترین هنر های جهان شناخته می شود. در خوشنویسی خط ها و دستخط های فراوانی وجود دارد که هر کدام پیشینه و تاریخ خواندنی خودشان را دارند. یکی از این خطوط نیز خط غبار است. این خط  از جمله خطوط منسوخ شده می باشد که به نوعی ریزترین خط در خوشنویسی نیز شناخته می شود.

تاریخچه خط غبار

خط غبار از جمله خطوط کهن و اصیل ایرانی است. خطی است بسیار ریز و ظریف که گاهی اوقات خواندن آن نیازمند به چشم مسلح می باشد. با توجه به ویژگی های خاص این خط می توان متوجه شد که در نوشتن آن نیازمند به ذهنی متمرکز، چشمانی ریز بین و دستانی توانا هستیم. تاریخ به وجود آمدن خط غبار نیز به حدود قرن سوم هجری می رسد.  غبار خطی است مشتق شده از خط ریاسی و همچنین در جریان به وجود آمدن آن نیز گفته می شود که از خط رقاع هم اقتباسی گرفته شده است. در این خط برخی ویژگی های مشترکی نیز با خطوط نسخ و ثلث وجود دارد. در وجه تسمیه آن اشاره شده است که از واژه<غبار>و یا <غبار الحلبه> به معنای گرد و خاک ناشی از سم اسبان گرفته شده است که این وجه شباهت با گرد و خاک سم اسبان، نشأت گرفته شده از ریز و کوچک بودن خط غبار با ذرات گرد و خاک است. جالب است بدانید بعضی از خوشنویسان و اساتید در این حوزه، قلم غبار را به عنوان یک نوع خط ثابت و خاص به حساب نمی آورند. به گمان آنان با استفاده از این خط  می توان به همه خطوط و با یک شیوه مذکور نوشت و نگارش کرد.

این خط را به طور یک دست و یک نواخت می نویسند که در آن ریز بودن حروف و کلمات موج می زند. در رابطه با یک پارچگی و جامع بودن این خط گفته شده است که به گونه برجسته ای مدور، خالی از کشیدگی و با فشردگی زیاد می تواند سریع نوشته شود. استاد غلام حسین امیرخانی، از اساتید برجسته خوشنویسی، اندازه و سایز تقریبی خط و یا قلم غبار را تا نیم میلی‌متر مشخص نموده اند. ضعف ها و قوت های این خط  با بزرگ نویسی آن نمایان می شود، چرا که اصالت این خط بر ریز نویسی است و با درشت نویسی آن متوجه ایرادات و نقاط قوت آن می شویم. شاعران نیز در ابیات متفاوتی به این خط و کاربرد آن اشاره کرده اند. از جمله این شاعران حافظ است که در بیتی می فرماید:

                                       گر دست دهد خاک کف پای نگارم                                               بر لوح بصر خط غباری بنویسم

بهتر است این را هم بدانید که در دوران حافظ به خط ثلثی که در نهایت نازکی و ریزی نوشته می شد خط غبار می گفتند.

کاربرد های خط غبار

خط غبار خطی است ریز و کوچک که به تمثیل مانند گردو غبار تشبیه شده است و بالطبع در نوشتن با چنین خط ریزی باید نوک قلم نیز بسیار نازک باشد تا بتوان با آن حروف بسیار ریز این خط را نوشت. بیشتر گفته می شود این خط جهت سرعت بیشتر در نوشتار و همچنین استفاده کمتر از کاغذ به وجود آمده است. یکی از استفاده های اصلی این خط نوشتن نامه های ریزی بوده است که در گذشته کبوتران مسئول رساندن آن به مقصد بوده اند. از دیگر استفاده های مشهور این خط ، قرآن های عمامه ای بوده است. حدود صد و پنجاه سال پیش میرزا محمد خوانساری قرآنی را با خط غبار به کتابت در می آورد که با توجه به اندازه کوچک آن قرآن، علما برای احترام به این کتاب مقدس آن را در عمامه خود می گذاشتند و همین موضوع باعث مشهور شدن آن قرآن به نام 《قرآن عمامه ای》گشت. خوب است توجه داشته باشیم که نوشتن قرآن با چنین خط ریزی حاکی از توانایی، تمرکز بالا و همچنین قدرت دست و بینایی فوق العاده خوشنویس بوده است و علاوه بر همه این نکات، خود این قرآن در حال حاضر در کتابخانه ملی قرار داده شده است.

(گنجینه نفایس خطی کتابخانه ملی، قرآن های مختلفی از جمله قرآن طوماری، قرآن کتابت شده به خط نسخ ،غبار و... را در خود جای داده است.) نکته قابل تامل دیگر این قرآن جنس مرغوب آن است که پس سال‌های طولانی همچنان به وقت خود باقی مانده و همه این امور نشان دهنده عشق و علاقه سرشار به دین و هنر ایرانی اسلامی است. میرزا محمد کلهر نیز از شاگردان استاد خوانساری بوده است. وی در کنار نستعلیق نویسی همراه استاد خوانساری مشق کرده و به گفته خویش از این کار لذت فراوانی می برده است. از وی نیز آثار ارزشمندی در موزه ها به جای مانده است. استاد اسد آبادی از هنرمندان توانای دیگر عرصه خوشنویسی، در چند سال گذشته با ذوق هنری خویش باری دیگر جانی تازه به این خط منسوخ شده داده و در چهارده صفحه یک در هفتاد قرآن را با خط غبار کتابت نموده است. به اذعان خود استاد اسد آبادی، در اوایل کتابت با توجه به ریز بودن  این خط دچار چشم دردی شدید می شدند به طوری که منصرف از ادامه این کار شدند اما این کتاب الهی، معجزه حضرت رسول (ص) جانی تازه به چشمان استاد داده و دیگر دچار چشم درد هنگام کتابت نشدند.

جمع بندی:

در این مقاله تلاش شد تا با یکی از خط های اصیل ایرانی، خط غبار آشنا شویم. غبار سالیان درازی است که دیگر استفاده زیادی در بین خوشنویسان نداشته و به نوعی منسوخ شده می باشد. خوب است که گه گاهی هنرمندان این خاک و بوم، غبار میراث های هنری اصیل را که به هر روشی تاریخ آن ها را به گونه ای محو کرده است را پاک نموده و قدر این یادگاران هنری ایرانی اسلامی را دانسته و نقش آنان را زنده نگه دارند.